اصول و مبانی چگونگی ارتباط با کودکان

کانون خانواده بایستی محیطی جذاب و شیرین باشد تا بهترین لحظات زندگی اعضا در فضای گرم و صمیمی خانواده بگذرد . خانواده به عنوان محیطی طبیعی ، رشد جسمانی ، عاطفی و اجتماعی فرزندان را تحت تاثیر قرار می دهد .

امام محمد غزالی در کتاب " کیمیای سعادت " آورده است :
" بدان که کودک امانتی در دست پدر و مادر است و دل پاک وی چون گوهری نفیس است / چون موم نقش پذیر است و چون زمینی پاک است که هر بذری در وی می روید / اگر بذر خیر در آن بنشانی ، به سعادت دین و دنیا می رسد و پدر و مادر و استاد در ثواب آن شریکند و اگر برخلاف این باشد ، بدبخت می شود و در هرچه بر سر او آید ، ایشان شریک هستند ."
خانواده در رشد اخلاقی کودک سهمی مهم دارد . وجود آرامش و اطمینان خاطر در خانواده و حسن معاشرت والدین با خود و فرزندان ، زمینه اجتماعی شدن را در کودک فراهم می کند و ارتباطات صحیح اجتماعی را به او می آموزد . نوع رابطه ای که کودک در محیط خانواده با والدین برقرار می کند ، زیربنای روابط بعدی او با دوستان و سایرین خواهد بود . غالبا" نگرشها و رفتارهای خوشایند و یا ناخوشایند نسبت به پدیده های مختلف از خانه سرچشمه می گیرد .
اگر به خاطر داشته باشید ، در برنامه قبل ، به یکی از مبانی روان شناختی ارتباط با کودک یعنی محبت و همدلی با او اشاره کردیم . روان شناسان می گویند ، یکی از اساسی ترین نیازهای انسان ، پس از نیازهای اولیه زیستی مثل آب و غذا ، نیاز به محبت است . به گونه ای که اگر این نیاز در انسان تامین نشود ، تا حد زیادی نیازهای زیستی دیگر را تحت تاثیر قرار می دهد . نیاز به محبت ، در کودکان شدیدتر است و پاسخ گویی سنجیده به آن ، اساس و پایه تربیت صحیح است . مهربانی با کودک ، آرامش روانی ، امنیت خاطر ، اتکاء به نفس و اعتماد به والدین را در پی دارد . عدم محبت نیز به فروپاشی آرامش روانی ، بی اعتمادی به خود و دیگران و احساس حقارت و حتی بیماریهای جسمی و انحرافات اجتماعی می انجامد .
از نکات مهم در محبت به کودکان این است که تنها به محبت در دل بسنده نکنیم . زیرا محبت هنگامی موثر و مفید خواهد بود که آن را ابراز کنیم و کودک را از علاقه خود به او آگاه سازیم . امام علی (ع ) در نامه ای به فرزندش حسن (ع ) محبت خود را به او چنین ابراز می کند : " من تو را قسمتی از خود ، بلکه تمام خود یافتم . به گونه ای که اگر چیزی بر تو وارد شود ، گویی بر من وارد شده است و اگر مرگ به سراغ تو آید ، چنان است که به سراغ من آمده است . از این رو این نامه را به تو نوشتم تا ( محبتم را ) برایت بیان کرده باشم . "
ابراز عواطف مثبت از مبانی مهم ارتباط والدین با فرزندان است . حالت عاطفی ما در هر لحظه بر درک ، تصمیم گیری و قضاوتهای ما موثر است . ابراز عواطف مثبت و خوشایند والدین در برخورد با فرزندان ، بین آنها دوستی و علاقه پدید می آورد و یا آن را افزایش می دهد . درنتیجه بر استحکام روابط والدین با فرزندان می افزاید . برخی از روان شناسان توجه عاطفی مثبت و بی قید و شرط به فرزند را اساس رابطه با او می دانند . طبق نظر آنها ، انسان از کودکی نیاز به توجه مثبت به طورغیرمشروط دارد . معمولا" توجه عاطفی والدین ، با گذشت زمان ، مشروط می شود . دراین صورت این تلقی در کودک شکل می گیرد که گویا از سوی والدینش مورد بی مهری قرار گرفته است . روان شناسان و جامعه شناسان ، در بررسی علل کجروی فرزندان ، به عوامل متعددی ازجمله کمبود روابط گرم و محبت آمیز و نیز عدم حمایت که از مصادیق عواطف منفی است ، اشاره کرده اند .
در آموزه های اسلامی بر لزوم ابراز عواطف خوشایند ، تاکید شده است . گفتگوی مهربانانه و دلسوزانه با فرزندان / نگاه محبت آمیز به آنان / ارتباطات غیرکلامی مثل بوسیدن فرزندان و نوازش آنان به مقتضای سن شان ، ازجمله نشانه های ابراز عواطف مثبت هستند . امام صادق (ع ) در روایتی می فرماید : " هرکس فرزندش را ببوسد ، خداوند برای او پاداشی نیکو می نویسد و وقتی که فرزند خود را خوشحال کند ، خداوند او را در قیامت خشنود خواهد کرد . "
ارتباطات غیرکلامی ، شکل دیگری از ارتباط و تبادل نظر با دیگران است . والدین یا فرزندان ، گاهی افکار ، نگرش ها و مقاصد خود را از طریق حرکات چهره ، طرز نگاه و یا رفتارهای غیرکلامی به طرف مقابل منتقل می کنند . گاهی رفتار غیرکلامی ، موثرتر از سخن گفتن است . نیاز به درک ارتباط غیرکلامی ، به ویژه در کار کردن با کودکان از اهمیتی خاص برخوردار است . زیرا کودکان هنوز پیچیدگی ها و رموز ارتباطات کلامی را به خوبی نمی دانند . بدون شک برای ایجاد و رشد ارتباط موثر و مطلوب با فرزندان ، باید هنرمندانه از ارتباطات غیرکلامی بهره جست .
یکی دیگر از مبانی مهم درارتباط با فرزند ، این است که به او اجازه دهیم تا نظرات و تصمیمات خویش را بیان کند . این مسئله مستلزم آن است که برای فرزند حق اشتباه کردن قائل شویم ، به جز در مواردی که این اشتباه برای خود او و یا دیگران خطرناک است .
والدین قبل از هرچیز باید یک شنونده خوب باشند تا بتوانند کمک و راهنمایی لازم را به فرزند خود ارائه کنند . فرزندان نیاز دارند با تمام وجود احساس کنند که مورد عشق و علاقه و پذیرش والدین هستند . هرچند که در مواردی رفتارشان ، از نظر والدین مطلوب نباشد .
نوجوانی 17 ساله در جریان یک مشاوره ، احساس خود را نسبت به پدرش چنین ابراز می کند : " آنچه واقعا" به من در حرف زدن با پدرم کمک می کند ، این است که حتی اگر با نظرش هم مخالفت کنم ، از دست من عصبانی نمی شود . به هرحال برای من این مهم است که پدرم حرفهای مرا به خوبی گوش می دهد و می شنود ."
آقای آل یاسین کارشناس مسائل تربیتی ، خطاب به پدر و مادرها چنین می گوید :
" فرزند شما پیش از آنکه آمادگی شنیدن سخنانتان را داشته باشد ، باید احساس کند که سخنانش را می شنوید و پیش از آنکه افکار ، احساسات و نیازهایش را بیان کند ، باید به این نتیجه برسد که او را درک می کنید . مسائل و نیازهای فرزندتان را فرصتی برای احیای روابط و مناسبات خود با او تلقی کنید ."
مسلما" تلاش پدران و مادران و مربیان ، برای تامین نیازهای مادی و معنوی کودکان در ارزش نهادن به شخصیت آنان بسیار موثر است . کودکان حق دارند از جامع ترین برنامه ها و موثرترین روشهای تربیتی برخوردار شوند .
دکتر غلامعلی افروز روان شناس ایرانی می گوید :
" کودک حق دارد در کانون پرمهر خانواده ، در پرتو وجود والدین ، از غنی ترین محبت ها و بیشترین نشاط و احساس رضایتمندی برخوردار باشد . پیامبر اسلام فرمود : فرزند در نخستین هفت سال حیات خود ، محبت پذیر است / در هفت سال دوم ، آموزش پذیر / و در هفت سال سوم مشورت پذیر است . دوران خاص محبت پذیری کودکان زمانی است که پایه های استوار شخصیت آنان بنا می شود . کودکان دوست دارند این دوران را با نشاط فراوان بگذرانند . کودک حق دارد از احترام و تکریم شخصیت برخوردار شود . آنها دوست دارند مورد توجه و احترام دیگران قرار گیرند . به همین دلیل ، تکریم شخصیت کودکان یکی از وظایف مهم و مسئولیتهای خطیر پدران و مادران است .